De Opsterlandse gaarkeukens
Moanne fan it Erfskip Bij gaarkeukens denken veel mensen aan de Tweede Wereldoorlog. Maar Gorredijk en later Nij Beets en Ureterp kenden ook in de laatste jaren van de Eerste Wereldoorlog centrale keukens. Er werden tienduizenden maaltijden gekookt om gezinnen door een moeilijke tijd te helpen.In het kader van de Moanne fan it Erfskip verzorgt Kees Bangma op woensdag 6 november (20.00 uur) een lezing over Opsterland en de Eerste Wereldoorlog bij Galerie Aepos in Nij Beets (Dorpsstraat 10). Entree: 7,50 euro.
Van 1914 tot 1918 zijn vrijwel alle landen om ons heen met elkaar in oorlog. Nederland ontspringt in de Eerste Wereldoorlog echter de dans. Ondanks de Nederlandse neutraliteit wordt het in 1916 steeds moeilijker om aan de eerste levensbehoeften te komen. Bij het uitbreken van de oorlog heeft de regering nog wel beloofd dat ‘in Nederland geen honger zal worden geleden’. Maar het loopt anders.
Aanvankelijk gaat het nog redelijk. De ommekeer komt eind 1916, begin 1917. De invoer van Amerikaans graan, noodzakelijk voor ons brood, neemt sterk af. Duitsland begint een onbeperkte duikbootoorlog, waardoor vrijwel ieder schip, neutraal of niet, op zee wordt getorpedeerd. De invoer stagneert, sommige producten zijn nauwelijks nog verkrijgbaar. Om de beschikbare voorraad schaarse producten eerlijk te verdelen, voert minister Posthuma begin 1917 de voedselrantsoenering in. Iedere burger moet op het gemeentehuis een legitimatiekaart halen, waarmee bonboekjes gehaald kunnen worden. Steeds meer producten komen op de bon: brood, melk, aardappelen, vlees, rijst, koffie, thee, vet, brandstof, schoeisel en leer.
Vooral arme gezinnen worden zwaar getroffen. Om kolen te besparen en de nood in arme gezinnen te lenigen worden op veel plaatsen in Nederland centrale keukens opgericht. De gaarkeuken is dus een uitvinding van de Eerste en niet van de Tweede Wereldoorlog. Ook in Friesland verschijnen centrale keukens. De meest succesvolle opent op 7 februari 1918 in Gorredijk. Na een voorstel van raadslid R. de Roos vat burgemeester Marinus Jules Selhorst persoonlijk de koe bij de horens. Hij gaat op werkbezoek naar het Noord-Hollandse Wormer. Zijn bewaard gebleven verslag verklaart waarom hij de model-keuken in Amsterdam negeert. ‘Wanneer men evenwel bedenkt dat de inrichting in Amsterdam f 10.000 kostte en mij bekend was dat in Wormer op primitieve wijze en met beperkte middelen met succes wordt gewerkt, is de oorzaak waarom ik Wormer prefereerde, niet ver te zoeken. Ook in Gorredijk, waar men nog niet van het succes is verzekerd, moet op eenvoudige wijze worden begonnen.’
Vol met ideeën en enthousiasme komt hij terug. De ervaring in Wormer leert dat driemaal per week koken voldoende waarborg biedt tegen ondervoeding. Tegelijk moet de bedrijfsmatige en financiële opzet zodanig zijn, dat de keuken geen instelling van weldadigheid wordt. ‘Men koopt waar voor zijn geld. Alleen dan zal de keuken kunnen beantwoorden aan zijn doel, namelijk bevordering van voedsel- en brandstoffenbezuiniging en het voorkomen van ondervoeding.’ Zindelijkheid is essentieel voor het welslagen. ‘Men moet zich er voor wachten menschen van een inferieur gehalte, in de vorm van werkverschaffing, het eten gereed te laten maken. Er zijn keukens, waar de fout is gemaakt om vleesch en groenten te laten schoonmaken door vieze, oude vrouwtjes.’ Zonder deze fouten, is succes verzekerd, leert de ervaring in Wormer. ‘Dezelfde toonaangevende personen die vorig jaar (helaas in hun domheid) de keuken gedoopt hadden met den mooien naam van ‘luie wijven fabriek’, diezelfde personen vragen nu wanneer er weer gekookt wordt’, aldus Selhorst.
De gemeenteraad stemt in met het voorstel van de burgemeester. Van de kosten (f 1.200), subsidieert het Koninklijk Nationaal Steuncomité 75 procent. Selhorst houdt de voorbereidingen goed in de gaten. ‘Ik acht het, met het oog op plaatselijke gebruiken, beter voorlopig geen soep te verstrekken, wanneer de keuken zich eenmaal een gunstige reputatie heeft weten te verwerven, kan aan de soepverstrekking worden gedacht.’ Bij veel centrale keukens staat regelmatig erwtensoep op het menu. Kennelijk is dat in Opsterland een minder geliefd voedsel.
Gelukkig komt de gunstige reputatie snel. De startcapaciteit van 1.000 porties per kookdag gaat al kort na de oprichting naar 1.400. Directrice mejuffrouw Eggink uit Beetsterzwaag en haar medewerksters koken tussen 7 februari 1918 en 1 juli 1919 op de kookdagen maandag, woensdag en zaterdag 37.853 porties eten. De belangstelling daalt in het voorjaar van 1918 wanneer de minister voorschrijft dat centrale keukens bij de verstrekking distributiebonnen moeten innemen. Dit zeer tot ongenoegen van Selhorst, die bij de minister protesteert. Hij acht de keukens niet levensvatbaar bij inname van bonnen. Selhorst krijgt zijn zin en mag van de minister weer voedsel verstrekken zonder distributiebonnen.
Direct daarna besluit de Opsterlandse gemeenteraad tot het oprichten van twee nieuwe keukens, in Ureterp en in Nij Beets. In Nij Beets wordt de keuken gevestigd in het pand van slagerij Westerterp, zijn vrouw wordt directrice. In Ureterp komt de inrichting onder leiding van mejuffrouw S. Bijma in haar woning. De capaciteit van deze twee keukens: 200 maaltijden per kookdag. Alle keukens in Opsterland blijven werkzaam tot medio maart 1919 en helpen daarmee veel gezinnen door een heel moeilijke periode.
Boek Ver van het Front
Het verhaal over de centrale keuken en veel andere verhalen zijn te lezen in Ver van het Front? Friesland en de Friezen in de Eerste Wereldoorlog. De auteurs, waaronder Kees Bangma, beschrijven in dit boek de vergeten oorlogsjaren 1914-1918 aan de hand van wat gewone mensen meemaken. Zoals de jarenlange mobilisatie van duizenden militairen. De briefwisseling tussen Wietse Duursma in Brabant en zijn vrouw Iebeltje thuis op de boerderij in Bakkeveen schetst een beeld van hoe dit gezin met veel moeite hun boerenbedrijfje gaande weet te houden. Ook de opvang van honderden Belgische en Franse vluchtelingen in de Opsterlandse dorpen komt aan bod. Net als de Friezen die zijn geëmigreerd en in 1917 worden ingelijfd in het Amerikaanse leger. Onder hen de Tynster Gerrit Roorda. Hij weigert dienst, een ervaring die bepalend is voor zijn verdere leven. Het boek (ruim 450 pagina’s) met honderden vaak unieke afbeeldingen kost 35 euro en is te bestellen via cbangma@hotmail.com.E-magazine over Moanne fan it Erfskip Sa! Media maakt naar aanleiding van de Moanne fan it Erfskip een e-magazine. Daarin komen online alle activiteiten aan bod. Met geschreven artikelen, foto’s, audio-fragmenten en video’s. Leuk om in te bladeren wanneer u er niet bij was en leuk om na te genieten als u er wel bij was.
Verder in Moanne fan it Erfskip
De Moanne fan it Erfskip is een maand vol activiteiten rond geschiedenis en cultuurhistorie. Kleine of grote gebeurtenissen uit het verleden toegelicht en opgerakeld door deskundigen van nu.November Vr 1 Lezing; Henriette en Grietje Cohen Di 5 Lezing; Wolter Postma Wo 6 Lezing; Opsterland en de Eerste Wereldoorlog Wo 13 Zang; Jan de Roas Sjongers / De Reade Hoeke Do 14 Lezing; Jarig en Henk van der Wielen Vr 15 Lezing; N.A.D.-kampen in Hemrik Za 16 Rondleiding; Binnenkijken in Beetsterzwaag Do 21 Lezing|Discussie; Monumenten in Opsterland Al geweest Vaarexcursie omgeving Nij Beets Verteloptreden rond Tjepke Nawijn Lezing over marinier Johannes Hijlkema in Langezwaag Filmavond met historische films Gorredijk
