Burgerschapsonderwijs: wie ben ik in deze wereld?

LANGEZWAAG Scholen bereiden leerlingen zo goed mogelijk voor op hun functioneren in een complexe maatschappij. Daar hoort ook aandacht voor burgerschap bij. Een fraai begrip, waar iedere school z’n eigen invulling aan geeft. “We worden gedwongen daar over na te denken en dat is goed.”

We leven in een land dat steeds complexer wordt. Niets lijkt meer zeker. Gedachten over gezagsverhoudingen, de rol van de politiek, de sociale verhoudingen. Het is minder stabiel dan het was. De diversiteit en polarisatie nemen toe, ook op het Friese platteland. Daar hebben ook de basisscholen mee te maken. “Taal en rekenen blijven onverminderd belangrijk in het onderwijs”, vertelt Sjoerd Bonnema, beleidsmedewerker bij scholenkoepel Comprix. “Maar om onze leerlingen voor te bereiden op hun plek in de maatschappij, hebben ze ook kennis nodig om als zelfstandige burgers te kunnen leven.”

En daar is het burgerschapsonderwijs voor bedoeld. Het daagt leerlingen uit om verbanden te leggen tussen hun eigen leefwereld en de grotere maatschappelijke vraagstukken zoals globalisering, duurzaamheid en innovatie. “Kinderen leren op deze manier kritisch na te denken over dit soort ontwikkelingen.”

Het was er al

Aandacht voor burgerschap is er op de scholen eigenlijk altijd wel geweest. “Zeker als je erover na gaat denken, blijkt dat er al heel veel gebeurt, zonder dat je je er bewust van bent”, is de ervaring van Maarten Simmelink, directeur van Skoalle It Aventoer. De onderwijsinspectie keek in 2020 rond hoe scholen met het burgerschapsonderwijs omgaan. Ook de school in Langezwaag werd er uitgepikt om een lange vragenlijst in te vullen en voor een uitgebreid interview met de directie.

Simmelink: “Toenmalig onderwijsminister Arie Slob vond dat scholen meer aandacht moesten geven aan democratische waarden en aan het aanleren van de basiswaarden. Daar reageer je in eerste instantie dan wat geprikkeld op. ‘Leg het maar weer bij de scholen neer, net alsof wij al niet genoeg op ons bordje hebben.’ Maar achteraf zeg ik dat het wel goed is dat het onderwerp in het team uitgebreid is besproken. Je bent er daardoor bewuster mee bezig.”

Iedere school is nu verplicht een plan van aanpak rond burgerschap te hebben. De Onderwijsinspectie vraagt bij inspectiebezoeken naar de plannen en hoe deze in de praktijk worden gebracht. “Dan kom je er niet mee weg door te zeggen dat je met de kinderen naar het Jeugdjournaal kijkt en het daar dan met elkaar over hebt. Burgerschap is geen vak van een half uur. Het is onderdeel van alle vakken en alle pauzes. En als je er samen over nadenkt, kun je ook samen stappen zetten.”

Gek of normaal

Voor Simmelink is de basis van het burgerschap: wie ben ik en hoe verhoud ik mij tot anderen? Hoe ga je om met mensen die anders denken dan jij, die bij een andere kerk zitten of die anders seksueel geaard zijn? “Als iemand uit de kast komt, vind je dat dan gek of normaal? En daar komt bij dat jij iets mag vinden, dat een ander iets mag vinden. Burgerschap gaat juist hierover; hoe ga je er vervolgens met respect mee om? Als leerkracht stel je vragen, je geeft informatie, maar niets is goed of fout. Zo zijn er genoeg nieuwsfeiten die dit soort vragen kunnen oproepen, maar dat geldt ook voor gebeurtenissen in het dorp of in families van leerlingen. Hoe ga je daarmee om? Het is aan ons als leerkrachten om daar bewust mee bezig te zijn.”

Leerlingenraad

Ook de democratische waarden zijn onderdeel van burgerschap. Op It Aventoer komt dat, net als op andere scholen, mooi naar voren in de leerlingenraad. “Hier kun je de basis van democratie naar voren laten komen. Het zegt vaak ook iets over verhoudingen in de klas. Daarmee is de leerlingenraad niet alleen iets leuks, maar ook een onderdeel van burgerschapsonderwijs.” De nieuwe leerlingenraad op It Aventoer is bijna rond. 

Aan het begin van ieder schooljaar kiezen de groepen 3 tot en met 8 ieder een leerling uit de eigen klas als lid van de leerlingenraad. Net voor de herfstvakantie komt de raad voor het eerst bij elkaar. Het is volgens Simmelink een mooi proces. Leerlingen stellen zich kandidaat, moeten zich presenteren en dan volgt er stemming. De leerlingenraad vergadert samen met de schooldirecteur. De leden brengen eigen punten in of de directeur heeft bepaalde bespreekpunten, waarna er discussie volgt. 

De leerlingen nemen de uitkomsten ook weer mee naar de groep om verantwoording af te leggen. “Als je het goed bekijkt zit er heel veel in zo’n proces. Je maakt het mee, het is onderzoekend, je ontdekt. Vaak zijn het ook dit soort dingen die mensen zich later herinneren.”

Dichtbij en veraf

Burgerschapsonderwijs is heel breed. Met een blik op dichtbij en veraf. It Aventoer ruimt bijvoorbeeld afval op in het dorp. In eerste instantie vooral om geld op te halen als vervanging van het inzamelen van oud papier. “Maar hier zit natuurlijk ook de vraag bij hoe je zorgt dat je samen het dorp netjes houdt. Dat kun je ook weer onder burgerschap schuiven.” De blik is ook landelijk. Ook het platteland rond Langezwaag heeft bijvoorbeeld te maken met boerenacties met omgekeerde Nederlandse vlaggen. “Ook daar heb je het over. Als school kijk je naar de Friese maatschappij, maar ook naar die in de rest van het land of in Europa. Wat is er in Amsterdam of Oekraïne anders dan in ons stukje Friesland? De maatschappij verandert continu, dus veranderen onze ideeën ook, het is een continu proces.”

Dit artikel is onderdeel van een reeks artikelen die Sa! publiceert in het kader van De Week van de Opvoeding. Lees ook: