Het kampverleden van Hemrik
Nieuws Sparjebird en Wurksathe: Hemrik telde tijdens de Tweede Wereldoorlog twee barakkampen van de NAD, de Nederlandse variant van de ‘Arbeitseinsatz’. De werkkampen lieten amper sporen na, behalve in de hoofden van de oudste dorpsbewoners. Hoogste tijd om de verhalen voor eens en altijd bij elkaar te brengen en zichtbaar te maken, vindt het dorp.Van mei 1941 tot september 1944 dirigeerde de Duitse bezetter tussen de duizend en vijftienhonderd tewerkgestelden naar de kampen in Hemrik. Het gros kwam uit het westen, veelal uit steden als Rotterdam, Amsterdam en Den Haag. Aanvankelijk was indiensttreding vrijblijvend, in april 1942 werd formeel de arbeidsdienstplicht ingevoerd. De jonge mannen kregen een schop in handen en moesten aan het werk in de landontginning en bij de aanleg van wegen en paden. Of ze werden ingezet bij het binnenhalen van de aardappeloogst. Na de bevrijding kregen Sparjebird en Wurksathe een grimmiger karakter, met prikkeldraadafrasteringen en wachtposten, en dienden ze tijdelijk als interneringskampen voor NSB’ers, collaborateurs en moffenmeiden. In 1947 deed de Dienst Domeinen de barakken in de verkoop. Sparjebird werd in 1969 een speelbos met openluchttheater, op de plek van Wurksathe staat nu dorpshuis De Bining.
Fascinatie
Relatieve nieuwkomer Wilma Couperus woonde al jaren recht tegenover Sparjebird toen ze lucht kreeg van het bestaan van de werkkampen. Als medewerker van de dorpskrant had ze een gesprek met de nieuwe uitbaters van De Blokhut in Sparjebird en toen viel het woord ‘kamp’. “De exploitanten wisten er het fijne niet van, maar dan moet je net bij mij zijn. Ik wilde meteen er alles over weten.”Haar fascinatie voor oorlogskampen gaat terug tot haar jeugd. Wilma ontdekte dat haar oom in een verzetsgroep had gezeten en bij een wapendropping was opgepakt. “Hij overleefde de hel van negen concentratiekampen, met een levenslang trauma tot gevolg. Later ging hij jaarlijks met schoolklassen terug naar kamp Natzweiler. Zo kon hij keer op keer zijn verhaal kwijt.”
‘Arbeidsman’
En hoewel ze bijna dagelijks een rondje door het bos loopt, wist ze van het werkkamp Sparjebird niets. Ze bleek niet de enige. Dorpsgenoten van haar leeftijd, laat staan de jongeren, hadden ook geen benul. Alleen ouderen wisten zich de kampen nog wel vaag te herinneren. Toen wees iemand Wilma op het boekje ‘Hemrik in Oorlogstijd’ van oud-schoolhoofd Johannes Fokkema. “Dat bracht me op het spoor van allerlei krantenartikelen uit die tijd. Friesland had acht werkkampen in de oorlog, waarvan twee in Hemrik. Het dorp zag in die jaren meer dan duizend tewerkgestelden langskomen. Ik dacht: daar moeten we wat mee. Als we het nu niet doen, gaat het verhaal verloren.”Geholpen door de feitenkennis wakkerde Wilma bij de ouderen het vuurtje van de herinneringen weer aan. Dorpsgenoot Gosse van den Bos had ordners vol geschiedenis. Hansma tipte haar over oud-Hemriker Lammert te Nijenhuis die nog precies kon aanwijzen waar de barakken van Sparjebird hadden gestaan. En Loltsje Postma, inmiddels dik in de tachtig, onderhield nog altijd contact met een ‘arbeidsman’ uit Rotterdam, de 93-jarige Jan de Lobel.
Bewijsstukken
“Bûter, brea en griene tsiis”, klonk het in onvervalst Rotterdams toen Wilma belde voor een afspraak. “En bij binnenkomst in de flat op dertien hoog was het eerste wat De Lobel zei: moatst in tút ha?” De arbeidsman was Kamp Sparjebird niet vergeten, hij had al zijn ‘bewijsstukken’ - brieven, foto’s, officiële papieren - al keurig gerangschikt voor het bezoek uit Hemrik. De Lobel wilde net als zoveel anderen tewerkstelling in Duitsland ontlopen en meldde zich daarom vrijwillig aan bij de NAD. Hij tekende twee keer bij, telkens voor een periode van zes maanden. Het kamp had een militaristisch karakter. ’s Morgens vroeg op appèl, dan gymnastiekoefeningen en vervolgens met de schop als wapen afmarcheren naar de hei. ’s Avonds was er verplichte scholing in ideologie.Wilma: “In zijn begintijd onder kampcommandant Jellema ging het er nog vrij gemoedelijk aan toe. De scheidslijn tussen goed en fout was niet zo helder. Hij is zelfs op de bruiloft van Jellema in Beetsterzwaag geweest. Het kamp organiseerde ook zo nu en dan feesten waar het dorp, ondanks het gevoel van ongemak, aan meedeed. Later kregen de NSB’ers steeds meer de overhand in het kampkader en veranderde de sfeer. We werden vergiftigd door Jodenhaat, vertelde De Lobel.” In de chaotische dagen van september ’44 toen na Dolle Dinsdag de geruchten over de naderende bevrijding hoog opliepen, werd De Lobel getipt door een vriendin van een van de kaderleden. De volgende dag zouden de Duitsers de NAD-kampen ontruimen en alle werkers naar Duitsland afvoeren. “Die nacht nam hij met hulp van het verzet de benen en vond hij een onderduikplek bij de familie Bos aan de Compagnonsvaart.”
Wilma heeft het hele relaas van De Lobel opgenomen. Ze denkt dat er meer van deze persoonlijke ervaringen in omloop zijn. “Die verhalen moeten we optekenen, bewaren en toegankelijk maken nu het nog kan. Anders vallen Kamp Sparjebird en Kamp Wurksathe uiteindelijk ten prooi aan de vergetelheid.”
[caption id=”attachment_25780” align=”alignleft” width=”320”] Jan de Lobel.[/caption]
[caption id=”attachment_25781” align=”alignnone” width=”319”] Wilma Couperus.[/caption]
