Miljoenen liters water uit Luxwoude (met video)

LUXWOUDE De vraag naar drinkwater is flink gestegen, terwijl een aantal winlocaties juist minder water kan leveren. En dus moet Vitens op zoek naar nieuwe plekken om jaarlijks miljoenen liters water op te kunnen pompen om te kunnen voldoen aan de toenemende drinkwatervraag. Ze vonden tussen Heerenveen en Gorredijk een ideale locatie. Over een jaar of tien speelt Luxwoude een belangrijk rol in de Friese drinkwatervoorziening. 

De beoogde productielocatie is nu nog een rustig ruilverkavelingsbos van Staatsbosbeheer, gelegen ten noorden van de Hegedyk, ten oosten van de A7. In 2018 was er wel activiteit. Vitens onderzocht destijds in een pompproef of de grote voorspellingen van de rekenmodellen in de praktijk klopten. “Dat was een ongelofelijk positieve proef”, vertelt Feike Bonnema van Vitens. “Het water was goed, de bodemopbouw is gunstig en de effecten op de omgeving zijn minimaal.” En dus is Luxwoude geschikt als nieuwe waterwinlocatie. Bijna vier jaar later gaat nu het formele vergunningentraject lopen, nadat er stapels aan onderzoeksrapporten zijn geschreven. Bonnema: “Maar het duurt nog wel tot 2028 voordat we daadwerkelijk in productie zijn. We verwachten in Luxwoude jaarlijks 6,5 miljoen kuub drinkwater te kunnen produceren voor centraal Friesland.”

(dronebeelden van de beoogde locatie)

Luxwoude wordt voor Vitens de vijfde grote productielocatie in Friesland, een plek waar niet alleen water wordt opgepompt, maar ook zo wordt gezuiverd dat het klaar is voor gebruik. Friesland telt ook nog enkele winlocaties, waar wel water wordt gewonnen, maar niet wordt gezuiverd. Zoals in Nij Beets waar jaarlijks 3,5 miljoen kuub water wordt gewonnen dat door een ondergrondse transportleiding naar de productielocatie in Noordbergum wordt gepompt om er daar drinkwater van te maken.

Veel meer vraag 

De vraag naar drinkwater ligt in Friesland nu op 50 miljoen kuub per jaar, fors hoger dan de prognose die Vitens lang hanteerde. De laatste vijf jaar steeg de vraag met circa tien procent. Bonnema: “Dat hadden we niet verwacht. De oorzaak ligt in economische groei, de ontwikkeling van de zuivelindustrie bij Heerenveen, maar ook in een fors hogere watervraag van huishoudens. Dus moeten we nu niet alleen inspelen op de snel toenemende vraag naar drinkwater, maar willen wij ook aandacht vragen voor drinkwater en drinkwatergebruik. Uiteindelijk helpt het om te zorgen dat wij bewust omgaan met het drinkwater dat wij oppompen.”

Naast de gestegen vraag naar drinkwater heeft Vitens ook te maken met het feit dat bestaande winlocaties in de toekomst minder water kunnen leveren. Omdat de effecten op de natuur te groot zijn of omdat het risico op verzilting te groot is. Ook in Nij Beets dreigde de ‘opmars’ van zout water, al zet dat volgens Bonnema niet door zoals verwacht. “Zout grondwater heb je overal in Friesland, maar zoet water drijft op zout water”, legt hij uit. “Onttrek je echter te veel zoet, dan kun je ook zout water mee naar boven halen. En dat wil je niet.” Op veel plekken zit in de Friese ondergrond echter ook een ondoordringbare grondlaag tussen zoet en zout water. “Dat helpt, maar die laag is op enkele plekken onderbroken, waardoor er toch weer zout water meekomt. Die plekken kennen we echter niet allemaal.”

Zoekgebied

Alles bij elkaar opgeteld moest Vitens op zoek naar 11 miljoen kuub te winnen water. Volgens modellen en bodemonderzoek was het gebied tussen Gorredijk en Heerenveen kansrijk. Niet te dicht in de buurt van een stad of kwetsbare natuur en voorzien van een geschikte bodemstructuur met dikke zand- en grindpakketten. Bonnema: “De locatie past ook goed binnen de provinciale drinkwaterinfrastructuur. Het is straks mooi gespreid.” Een gebied van 8.000 hectare is nader bekeken voor de mogelijkheden van waterwinning, 93 plekken zijn in de modellen doorgerekend. Vitens stond op het punt om het zoekgebied te verkleinen tot 3.000 hectare, toen ineens de locatie in Luxwoude in beeld kwam. “Staatsbosbeheer was bij het proces betrokken en zij hebben bij Luxwoude dat bosje liggen op een locatie die in de modellen ook nog eens kansrijk leek. Een mooie meevaller. Daarom is besloten op die locatie te focussen.”

De proef uit 2018 bracht water van goede kwaliteit naar boven. Er ligt een dikke zoetwaterhoudende zandlaag op 50 tot 175 meter diepte, met daaronder een slecht doorlatende laag. “Bovendien zit er ook aan de bovenkant een slecht doorlatende kleileemlaag, die de effecten van de waterwinning dempt. Dat is positief omdat het winnen van het grondwater daardoor minder effect heeft op de grondwaterstand.”

Geringe effecten

Na 2018 volgden veel onderzoeken naar mogelijke effecten van de waterwinning in Luxwoude op de omgeving. Zo ligt er nu bijvoorbeeld een uitgebreide Milieueffectrapportage. De kans op bodemdaling is uiterst beperkt, tot hooguit enkele millimeters. Effect op de natuur is er vrijwel niet; de Natura2000-gebieden De Deelen en Van Oordt’s Mersken liggen te ver weg. Bovendien zijn de miljoenen kuubs te winnen water relatief gering ten opzichte van al het water dat in ondergrondse stromen vanaf het Drents plateau naar dit deel van Friesland stroomt.

Een paar honderd hectare rond de winningslocatie krijgt mogelijk wel te maken met een daling van de grondwaterstand met enkele tientallen centimeters. “Dat kan voor boeren droogteschade opleveren, daarvoor worden ze financieel gecompenseerd. Er is een uitgebreide begeleidingscommissie met partijen uit de omgeving, waaronder LTO, agrariërs uit de streek en ook omwonenden.” Vitens legt de komende jaren een uitgebreid meetnet aan om voorafgaand aan de start van de winning uitgebreide nulmetingen te kunnen doen om later de effecten van de winning in beeld te kunnen brengen.

Aanleg locatie

De plannen bij Luxwoude gaan uit van twaalf pompputten. Voor de waterzuivering komt er een gebouw dat in omvang volgens Bonnema vergelijkbaar is met een sporthal. “Wij bouwen natuurinclusief. Dus het bos wordt zoveel mogelijk gespaard en de bebouwing wordt landschappelijk ingepast.” Bij de aanleg van de locatie wil Vitens Luxwoude zoveel mogelijk ontzien. Er komt een tijdelijke ontsluitingsweg vanaf De Plasse tussen Terwispel en Langezwaag. Zwaar verkeer zal via de A7-afslag Terwispel naar de locatie gaan. Enkele honderden hectares rond de winlocatie worden op termijn aangewezen als grondwaterbeschermingsgebied. Dat houdt in dat er in dat gebied geen activiteiten mogelijk zijn die de grondwaterkwaliteit negatief kunnen beïnvloeden. Boeren mogen bijvoorbeeld geen gewasbeschermingsmiddelen van de zwarte lijst gebruiken en tankstations, gaswinning of andere bodemdoorborende activiteiten zijn niet mogelijk. “Maar voor burgers zijn er eigenlijk geen beperkingen.”