De vaak vergeten staking van 1943

GORREDIJK De April-meistaking van 1943 is de grootste staking in de Nederlandse geschiedenis. En op een aantal terreinen een ommekeer in de oorlog. Museum Opsterlân in Gorredijk staat in een speciale tentoonstelling stil bij deze staking én bij de link met de trieste geschiedenis van Jan Eisenga.

Het is een foto waar je naar blijft kijken. Jan Eisenga uit Gorredijk loopt in Leeuwarden samen met een andere gevangene tussen Duitse soldaten naar de plek waar hij even later wordt doodgeschoten. Het is een bijzondere foto, die door een Duitse soldaat moet zijn gemaakt. “En dat mocht eigenlijk helemaal niet”, vertelt Ad van Liempt. “Ik heb ooit in de jury gezeten van de honderd meest iconische foto’s uit de Tweede Wereldoorlog. Ik kende deze foto toen nog niet, maar deze had erbij gemoeten.” 

De journalist Van Liempt is bekend als een van de initiatiefnemers van het tv-programma Andere Tijden, maar schreef ook tal van boeken over de Tweede Wereldoorlog. Van Liempt sprak vrijdag in Museum Opsterlân bij de opening van de expositie over de Melkstaking van 1943. De April-meistaking is de grootste staking ooit in Nederland. In een paar dagen tijd legden circa 500.000 arbeiders overal in Nederland het werk neer. 

Ad van Liempt 

De mededeling van de bezetter dat circa 300.000 mannen die in 1940 soldaat waren geweest opnieuw werden gemobiliseerd was het lont in het kruitvat. De soldaten hoefden niet te vechten, maar werden te werk gesteld in Duitsland, dat grote behoefte had aan mannelijke arbeiders. Maar de Duitsers maakten twee fouten, legt Van Liempt uit. “In de mededeling stond dat het terstond moest en dat er geen uitzonderingen waren. Dat konden de Duitsers helemaal niet waarmaken, maar het betekende wel de vlam in de pan.” 

De staking begon bij de Storkfabriek in Hengelo. Via de telefoniste van de fabriek ging het nieuws snel rond en begonnen overal in het land spontane stakingen. “Alleen niet in de grote steden. Daar wist men uit ervaring met de Februaristaking van 1941 met welke tegenacties de Duitsers konden komen.” Van Liempt vroeg zich lang af waarom die kennis de stakers in 1943 niet van hun actie weerhield. “Maar waarschijnlijk wisten veel mensen op het platteland niet eens van de Februaristaking. Er was natuurlijk censuur en de Duitsers moesten niets van een staking hebben. Doodsbang dat het oproer zou overslaan naar andere gebieden of landen.” 

Er kwamen repercussies. Duitse soldaten mochten op samenscholingen schieten en het standrecht werd ingevoerd. Verdachten konden eigenlijk zonder proces ter dood worden veroordeeld en de executies konden ook direct worden voltrokken. Er vielen uiteindelijk circa tweehonderd doden als gevolg van deze stakingen.

Jan Eisenga

In Friesland spraken ze over de Melkstakingen. Boeren lieten de melk in de sloten lopen, maar ook fabrieken gingen plat. De Gordykster onderwijzer Jan Eisenga riep ook op tot een schoolstaking. Van Liempt: “Volgens mij is dat nergens elders in het land gebeurd.” Maar het kwam er niet van. Eisenga werd op 3 mei opgepakt en op 5 mei doodgeschoten. De datum die twee jaar later Bevrijdingsdag zou worden, was de laatste dag in het leven van Eisenga. 

Het verhaal van Jan Eisenga en de iconische foto komen ook aan bod in het eerste hoofdstuk van het net verschenen boek ‘Staken op Leven en Dood’ van Erik Dijkstra en Hans Morssinkhof. Het is volgens Van Liempt een voorbeeld van een op het oog individueel geval. “Die waren er in de April-meistakingen talloos, zoals ook de gebeurtenissen bij Trimunt Marum. Het heeft mij altijd verbaasd dat er zo weinig aandacht is geweest voor deze stakingen. Terwijl Loe de Jong in zijn standaardwerk wel het belang van de stakingen zag.” 

De stakingen worden gezien als een ommekeer in de oorlog. Het masker van de Duitsers ging af. De Nederlandse bevolking werd van gelaten weerbarstig. “Het was voor de ondergrondse ineens veel eenvoudiger om onderduikplekken te vinden. Veel meer Nederlanders toonden zich bereid te helpen. Vergeet niet dat er aan het einde van de oorlog 300.000 mensen waren ondergedoken.” 

Museum Opsterlân heeft een expositie ingericht rond de Melkstaking van 1943 met daarin aandacht voor Jan Eisenga. Aan de hand van haar dagboeken komt ook het leven van zijn vrouw Tjitske en hun beide zonen na de executie van Eisenga aan bod. Het is de opmaat voor volgend jaar, wanneer het museum meer aandacht heeft voor het leven van Eisenga.

Bijschrift -

Arend Waninge