Geschiedenis om niet te vergeten in Hemrik
Cultuur Gestamp van soldatenlaarzen, opwekkende werkliederen, vrolijk kindergejoel. Sparjebird gevat in drie geluidsfragmenten: bezetting, werkkamp, speelbos. De soundscape was donderdagavond in het openluchttheater slechts een klein maar treffend onderdeel van het programma over de NAD-werkkampen in Hemrik.“Dit is geen herdenking, maar de start van een ontdekkingsreis naar verhalen”, zegt burgemeester Ellen van Selm voorafgaand aan de onthulling van de markeringssteen en informatiezuil over de werkkampen van de Nederlandsche Arbeidsdienst tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis van Sparjebird en Wurksathe ligt gevoelig in Hemrik, weet de burgemeester. Het dorp kreeg de kampen door de Duitse bezetter in de maag gesplitst, daardoor hing er lange tijd een ‘geur van fout’ omheen. “Niet iets dat werd doorverteld, maar daardoor wisten volgende generaties ook niet meer precies hoe de geschiedenis in elkaar stak. Hemrik doorbreekt nu zelf het zwijgen. Niet om pleisters van wonden te trekken, maar om niet vergeten. De kampverhalen over de NAD maken duidelijk dat oorlog niet in zwart-wittermen te bevatten valt.”
Ontginningswerk
Met de Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD) had de Duitse bezetter twee doelen voor ogen, vertelt Wilma Couperus van de werkgroep uit het dorp. “Voortzetting van de werkverschaffing die al in de crisisjaren was begonnen om de massale werkloosheid het hoofd te bieden. En een systeem optuigen om de circa 55.000 soldaten van het verslagen Nederlandse leger in onder te brengen.” In Friesland verrezen acht NAD-kampen, waarvan in 1941 twee nabij Hemrik: Sparjebird en Wurksathe. De NAD’ers werden in Opsterland voornamelijk ingezet voor ontginningswerkzaamheden. De kampen hadden een uitgesproken militair karakter met manschappenverblijven rond een centrale appelplaats. Het enige verschil met een soldatenkazerne: in plaats van een geweer droegen de NAD’ers een spade. De lijfspreuk luidde ‘Ick Dien’: ’s morgens in alle vroegte marcheerden de manschappen onder gezang naar de werkplek, na gedane arbeid volgden ’s middags sportoefeningen en onderricht in het nationaalsocialistische gedachtegoed.Hi-ha-heide
Aanmelding is in eerste instantie vrijwillig, maar vanwege de geringe belangstelling gaat de bezetter algauw over op dienstplicht. Naarmate de oorlog voortduurt, melden zich echter steeds meer vrijwilligers aan: door dienst te nemen bij de NAD ontlopen ze de werkverschaffing in Duitsland. NAD’er Willem is er zo een. Acteur Hiddo Huitema leest de brief voor die Willem vanuit Hemrik naar zijn moeder schrijft. Ze moet zich maar niet te druk maken om hem, hij dient zijn tijd wel uit. Wat hij echt te vertellen heeft, komt waarschijnlijk toch niet door de kampcensuur. Heeft ze al wat van vader gehoord, hij kon de werkverschaffing niet ontlopen en zit ergens in Duitsland?Trio RemoliNo brengt enkele van de liederen ten gehore die Willem verplicht uit het NAD-liedboek moest leren. De teksten verheerlijken de arbeid die het lichaam staalt en de geest zuivert. ‘Wij trekken naar de hi-ha-heide, daar ligt een taak die op ons wacht.’ De liederen werken op de lachspieren van het 120-koppige publiek, bij de marsdeuntjes wippen onwillekeurig toch ook wat voetjes mee.
Moffenmeid
Als premier in ballingschap Pieter Gerbrandy begin september 1944 in zijn radiopraatje de indruk wekt dat bevrijding op handen is, stromen de werkkampen leeg. Dolle Dinsdag: de NAD’ers duiken onder bij boeren in de omgeving of proberen zich op een andere manier schuil te houden. Na de werkelijke bevrijding komt er prikkeldraad om Sparjebird en dient het barakkencomplex als interneringskamp voor NSB’ers, in afwachting van hun proces. Een van hen is de jonge Miep, ‘moffenmeid’ uit Langezwaag. Op tekst van Theo Smedes verhaalt acteur Hiddo hoe Miep op weg naar Hemrik klappen en schoppen krijgt van de verzetsmensen die haar hebben opgepakt. Onderweg scheren ze ook haar hoofd kaal. Miep begrijpt er niets van, wat heeft zij met die nazi-boel te maken? Ze is alleen maar verliefd geworden op de Duitse soldaat die zo mooi piano kon spelen in het café van haar moeder. Eenmaal in hechtenis weigert ze haar ondervragers seksuele gunsten en dat komt haar duur te staan. Na een jaar gevangenschap keert ze terug naar Langezwaag, maar het ouderlijk huis bestaat niet meer. Daar wonen nu anderen die haar te verstaan geven dat ze moet oprotten. De muzikanten van RemoliNo onderstrepen de treurige geschiedenis met de ‘Valse Triste’ van Herman Peenstra. Oorlog is niet zwart-wit, de burgemeester zei het al.Heropvoedingskamp
Na de NSB-internering krijgt Sparjebird opnieuw een andere functie. Ditmaal als heropvoedingskamp voor jeugdige delinquenten: kinderen van ouders met nazisympathieën die aan het eind van de oorlog nog een uniform moesten aantrekken of een geweer in handen geduwd kregen. Hiddo, in de figuur van kampcommandant Kampman, maakt er het beste van: met een gezond dagritme, onderwijs, en veel aandacht voor cultuur. Maar dat wordt hem door de buitenwereld niet in dank afgenomen: waarom worden die foute kinderen zo verwend, terwijl anderen op een houtje bijten. “Ze missen wel hun vrijheid”, pareert Kampman de kritiek, maar zijn aanpak delft het onderspit. Daar is naoorlogs Nederland nog niet aan toe.In 1947 gaat kamp Sparjebird tegen de vlakte, net als Wurksathe eerder. Zonder zichtbare sporen verdwijnt ook de kampgeschiedenis in de mist van de tijd, zeker als Sparjebird vanaf de late jaren zestig bekend komt te staan als speelbos. “Maar de verhalen van vroeger ruisen hier nog altijd door de bladeren”, aldus burgemeester Van Selm. “Nu, tachtig jaar na dato, is de tijd rijp voor ons en onze kinderen om er kennis van te nemen.”
