Sweachster landgoederen en hun bijzondere ontstaansgeschiedenis

BEETSTERZWAAG De landgoederen zijn een niet meer weg te denken onderdeel van Beetsterzwaag en Olterterp. Het resultaat van een eeuwenlange ontwikkeling waarvan het publiek nog dagelijks geniet. Ontstaan vanuit een buitengewoon interessante geschiedenis. 

Beetsterzwaag is al sinds mensenheugenis het bestuurlijk centrum van de gemeente Opsterland. Nog altijd de plek van het gemeentehuis en tot 2002 domein van een kantongerecht. Grietmannen (later burgemeesters) en rechters waren generaties lang afkomstig uit een aantal vooraanstaande families die Beetsterzwaag en Olterterp tot bloei brachten.

Van die ontwikkeling is begin zeventiende eeuw nog niet veel te merken. Het iets westelijker gelegen dorp Beets is dan veel belangrijker. Halverwege die eeuw is Beetsterzwaag echter al uitgegroeid tot een plaats met twee grote jaarmarkten en rechtsdagen. Bovendien is het de woonplaats van de grietman, een functie die ruim anderhalve eeuw wordt vervuld door een lid van de familie Fockens.

Floreenbelasting

Vanaf 1700 geeft het innen van de nieuwe floreenbelasting inzicht in de bezittingen. Het grootste deel van het grondgebied rond Beetsterzwaag is dan in handen van eigenerfde boeren die ieder nog een beperkt bezit hebben.

Langzaam maar zeker komt daarna het grootgrondbezit op gang, met een versnelling in de 18e eeuw. De hoge belastingen dwingen boeren steeds vaker hun gronden te verkopen. Ook de veepest die tussen 1713 en 1786 drie keer genadeloos toeslaat, draagt daaraan bij. Liefhebbers om de gronden op te kopen zijn er genoeg. De rijkere herenboeren en verveners slaan hun slag. Vaak met elders verdiend geld. Meerdere welgestelde families uit Beetsterzwaag zijn betrokken bij de veencompagnieën die in Friesland en Drenthe actief zijn in de turfwinning. Het grootgrondbezit ontwikkelt zich ook doordat leden van de burgerlijke geslachten en adellijke families met elkaar trouwen.

Vier grote partijen

In 1832 wordt het landelijk kadaster ingevoerd. Het grootste deel van de kadastrale gemeente Beetsterzwaag blijkt dan in handen van vier families of personen: Ambrosius Ayso van Boelens, Binnert Philip van Eysinga, de douairière Frans Godard Ayso Boelens baron van Lynden en de familie Van Teyens.

De familie Van Boelens staat vanaf het einde van de achttiende eeuw ook aan de basis van experimenten met bosbouw op de arme zand- en heidegronden. De land- en bosbouw worden in die periode steeds belangrijker. De families combineren de aanleg van productiebossen met de aangename aspecten van het landleven. Ze willen ook van de natuur genieten en leggen lanen, vijvers, slingerpaden en fraaie bruggetjes aan. Zo komt ook de ontwikkeling van het parklandschap rond Beetsterzwaag en Olterterp op gang. De eigenaren van de buitenplaatsen beginnen daarnaast hun tuinen en parken te moderniseren in de nieuwe landschapsstijl. Bekende tuinarchitecten zoals Roodbaard en Vlaskamp vinden volop werk in beide dorpen. De familie Van Boelens breidt haar bezit zodanig uit dat ze bijna heel Olterterp in handen heeft. Ze bouwen een eigen Slot Boelens, op de plek waar nu het hoofdkantoor van It Fryske Gea is gevestigd.

Stichtingen

Eind negentiende eeuw verliezen de adellijke families hun ‘natuurlijke’ macht. Ook in Friesland leidt dat tot een uittocht van vooraanstaande families. Een aantal eigenaren laat hun grootgrondbezit na aan een charitatieve instelling of ze richten zelf een vergelijkbare stichting op. Een ontwikkeling die belangrijk is voor het behoud van de identiteit van Beetsterzwaag en omgeving. Versplintering van bezit wordt zo voorkomen. Rond 1930 bezitten drie stichtingen ruim 2.000 hectare bos, weiland, landbouwgrond en heide.

Een deel van de bezittingen van de familie Van Teyens komt al in 1858 terecht in de Van Teyens Fundatie. Het geld wordt onder andere besteed aan het verschaffen van woonruimte aan arme alleenstaande vrouwen. In 2002 verhuist de laatste bewoonster. De Van Teyens Fundatie ondersteunt tot op de dag van vandaag uit de opbrengsten van haar bezit veel maatschappelijke initiatieven in de gemeente Opsterland.

In 1915 wordt uit een deel van de nalatenschap van de Friese tak van de familie Van Lynden de Cornelia-Stichting opgericht. Huize Lyndenstein krijgt een functie als kinderziekenhuis, nu is het onderdeel van Revalidatie Friesland. Ook de Cornelia-Stichting ondersteunt veel maatschappelijke projecten, vooral in de gezondheidszorg.

Landgoed Lauswolt komt in 1954 in bezit van de Algemeene Friesche Levensverzekering-Maatschappij. Het landgoed is samen met landgoed Olterterp (eerder van de familie Van Boelens) nu eigendom van a.s.r. verzekeringen. Het huis Landgoed Lauswolt is al jaren een gerenommeerd hotel en sterrenrestaurant.

Harinxma State is nog steeds volledig in handen van de familie Van Harinxma thoe Slooten die ook nog op Harinxma State woont. Het Lycklamahûs met bijhorende achter- en overtuin is nu in handen van de gemeente Opsterland.

De ontwikkeling van de landgoederen rond Beetsterzwaag is mooi beschreven in het in 2016 verschenen boek ‘Statig Beetsterzwaag’ van Ronald van Immerseel en Peter Verhoeff. 

Ontdek de geschiedenis

Van Teyens Fundatie
Het Fundatiehuis van de Van Teyensfundatie doet nu dienst als huisartsenpraktijk. Informatieborden vertellen veel over de historie.

Landgoed Lauswolt
Is een hotel en sterrenrestaurant. Op de bijbehorende gronden ligt een 18-holes golfbaan.

Dorpskerk (St. Martenskerk)
Gebouwd in 1804. Het rijksmonument bevat een luidklok uit 1739, een 17e-eeuwse preekstoel en twee herenbanken uit 1804.

Begraafplaatsen
Buiten Olterterp aan de Aldhôf ligt de kleine begraafplaats van de familie Van Boelens. De twaalf graven bieden een laatste rustplaats aan veertien personen.

In Ald Beets (net over de A7) herinneren enkele graven en grafkelders aan de voormalige Adelskerk. Deze kerk werd in 1889 gebouwd op kosten van de families Lycklama à Nijeholt en Van Lynden. Nadat de kerk eerder door de bliksem werd getroffen, volgde in 1984 sloop.

Kerk Olterterp
Het oudste deel van de Sint-Hippolytuskerk in Olterterp dateert uit circa 1500. De toren is van 1744 en is gerealiseerd dankzij een gift van Ayzo van Boelens en zijn eerste vrouw Rinske Lycklama à Nijeholt. De preekstoel en het doophek dateren uit de achttiende eeuw.

St.Hippolytuskerk - Sietse de Boer